Каляды. Песьня пра Крывыя Вечары.

Каляды. Песьня пра Крывыя Вечары.

«А ўчора зьвячора засьвяціла Зора…»

Сьвятло, што падае, ліецца й струменіць зь нябёс, адбіваючыся мірыядамі кропель у траве й белым сьвячэньнем сьнегу, трапятліва ўсплёскваючы ў вадзе й горда ўзмахваючы крыламі вагню… Сьвятло, зь якога ўсё ўзыходзіць-пачынаецца, якім усё поўніцца, жыве й памятае… Гэтае адзінае, рассыпанае па цэлым сьвеце сьвятло ўзыходзіць на Каляды. Яўляецца зь цемры, апанавалай Зямлю ад самых восеньскіх Дзядоў, калі памінаюць продкаў, і завалодвае ўсім жывым настойліва, упарта і ўрачыста. Працінае кожную клетку Сусьвету, вястуючы новы час, новы ўсход Існасьці, што ходзіць карагодам нястомна й бясконца, вершачы на кожнай паваротцы найважную ўсяленскую дзею — асьвячэньне.

І няхай папярэднікі нашы ўжо тысячы разоў занатавалі ў гістарычнай далечы гэтае таемнае сьветлапрышэсьце, няхай усё паўтараецца шторазу звыкла-аднолькава, прыгожае дзіва ўсё роўна адбываецца. Дзіва перамены, узнаўленьня, уздыму магутнай невядомай сілы з помных нетраў прасторы й часу, якая вымыкае з глыбіняў кволым парасткам, а затым шпарка ўпінаецца ў падатлівую тканку Сусьветнага Дрэва й далучае чалавецтва да новых энэргій, новага зладу, новых мрояў і надзей.

Вось гэтак учыняецца спрадвек цудная калядная містэрыя, непаўторная, лёгкая, мудрая й дарадлівая. Містэрыя чароўнага пераўвасабленьня цемрыва ў сьвятло, сьмерці — у народзіны, завяршэньня — у распачын. Містэрыя скону й зьяўленьня.

Каляды… Круціцца, як віхор, як чыстая завея, кола Быцьця, што ня ведае ані краю, ні пачатку, ані пытаньня, ні адказу, ані праўды, ні маны. Адно толькі трымае зьліцьцё процілегласьцяў, люстраваньне сьветаў — вечную пераменлівасьць і няўлоўную плынь, у якой б’юцца адно да другога, нібы сэрцы, вагонь і вада, учора й заўтра, ноч і дзень, ціша й гукі. Зь якой таемна дыхае Сьвятло. Гатовае паўстаць зь нябыту, асьвяціць і ўгрэць, абараніць і ўлагодзіць. Гатовае Быць. Па-ваярску вартаваць неруш адпачатнай красы й любові.

Дзеля красы й любові ўсё прыходзіць і зьнікае, узрастае й падае, гаворыць і маўчыць, злучаецца й расстаецца. І Каляды, узабраўшыся на самую вяршыню таго вечнага кругазвароту, скуль усё ёсьць і куды ўсё сыходзіць, падаюць нам знакі — падказкі Тварэньня. Тварэньня сябе, жыцьця, долі, шляху.

Каляды збываюцца на парозе — зь мінуласьці ў прышласьць, на мяжы — краю бачнага й зманліва-схаванага. Сьвету ды іншасьвету. І ў нулявой кропцы судакрананьня рознасьцяў, адна да другой прыцягнёных і адна другою нажыўлёных, у магічны міг сыходжаньня ў Адно — зямнога й нябеснага, фізычнага й Тонкага, апраметнага й Вышняга — сьвіціцца ў сьвеце вузенькі, быццам голкавае вушка, ход. Празь які відна Існасьць. Празь які адкрываецца сэнс — скуль, навошта й куды жывём. Празь які прарываецца, абрыньваецца на зямлю ўсяўладнае й гаючае сьвятло — ток-паток, ачышчальны, узьнёслы, радасны, зіхоткі, моцны й чуйны.

Тады й засноўваецца палатно, на якім няспынна мы тчэм усе разам узор зямной бытнасьці.

Тады мы прыкмячаем раптам, што сьвятлістая зорка шапоча да нас нейкую сваю, не зусім зразумелую, але такую блізкую, цёплую й пяшчотную замову. Што зоркі ў небе — жывыя, трымцьлівыя, дайныя. Што яны ўздыхаюць у сваёй высокай халадэчы — і… запальваюць нам сьвяточны акіян сьвечак. А мы ціхуткімі купалкамі тых сьвечак адказваем зоркам, гамонім зь імі — шчыра, расхрыстана, вольна. Перакідаем празрыстыя кладачкі ад сябе цяперашніх да сябе вечных, ад свайго дому да свайго сьвету-Сусьвету. Ад каранёў да вершалін, ад кропкі да Сонца, ад адзіноты да… Адзінства.

Так вядзе нас вялікая зорка — Сонца, што вылушчвае моц з цьвярдога гарэху супыну-сьмерці й раскручвае рух адраджэньня. Так Сонца спраўна валадарыць, што бясконца даляглядна гараць і ўспыхваюць вагеньчыкі, запаленыя звыш і разьдзьмуханыя намі, атуленыя нашымі рукамі. Так Сонца раздорвае ўсяму неўтаймоўнаму жыцьцю трапяткія крылы вагнёў — каб відна была пуціна…

Колісь прадаўна здабывалі нашы папярэднікі вагонь жывы, тручы камень аб камень альбо камель аб камель. Высякаючы яскру незагаснай памяці. Потым запалалі па ўсіх кутох сьвечкі — вылашчаныя ў даланёх з воску ці зусім адчужаныя ад чалавека, ператвораныя ў тавар. А ўсё ж… мігацяць гэтыя водсьветы першага божага вагню, вынайдзенага ў прадаўнасьці, у якім сышліся магута зямлі й неба, і дораць нам спакой ды мірнасьць.

Мой бацька баяўся сьвечак, неяк увесь згортваўся ў камячок, як толькі ў хаце раскалыхваўся маленькі матыль сьвечкага сьвятла. Так у ім насьцярожваўся страх паміраньня, памінаньня й храмавай закрытасьці. Так, гарбом сораму й прыніжэньня, ён быў прыціснуты да марксісцкага матэрыялізму, які шчыльна, цёмнымі засьвамі, пазахінаў дарогу да… прасьвятленьня. І ў апошнія імгненьні жыцьця, сутаргава хапаючы маю руку на разьвітаньне, ён хрыпата папрасіў задзьмуць сьвечку. Баяўся сам сабе пасьвяціць — нават у дарозе на той сьвет.

А швэдзкі востраў Готлянд, у якім я сёлета гасьцявала, перамігаўся ў летнія вечары …сьвечкамі з вокнаў. Усе гарадкі й мястэчкі нібыта агольвалі перад ночай патаемны сьвет сваіх насельнікаў — з падваконьняў узіраліся вонкі сьвечкі альбо зграбныя сьвяцільні. Аніводнай фіранкі на рамах. Толькі гаваркія сьвятліны. І гэтак — здаўна. Колькі можа сягнуць людзкі спамін. Па ўсёй паўночнай краіне сьвечкі цепляць, лучаць і раскрываюць хаты, сем’і, зьвязы адно другому насустрач. Сьвечкі ствараюць еднасьць. Якой мы шукаем і чакаем празь вякі. Захіляючы почасту свае гарачыя вагеньчыкі ад суседзяў і падарожных.

Так ужо ўсталявалася. А насамрэч так склалі мы самі, паадчыняўшы брамы страху й падазронасьці, пазбавіўшы свае сьветы, дзе мы ёсьць сапраўднымі, высокімі, чыстымі, зьяднальнага сьвятла. Сьвятла, якое не захоплівае, не драпежыць, не вынішчае, але дае пачуцца самім сабою сярод мноства і ўвайсьці ў мноства нястратна. Увайсьці набыткова, годна, пабагачваючы тое памятлівае Поле, якое было, ёсьць і будзе настолькі кожнаасабістым, каб зьведваць агульнае, Адзінае.

Каляды вучаць акрэсьліваць мэту. Бо іначай як бы маці-прырода выбралася з палону-сьмерці, пакуль даўжэла ноч і скурчваўся ў цемрадзі дзень? А мэта выклікае ахову. З-пад аховы ўзрастае вера. Тады й дужэе сьвяціла дзеля сонцазвароту. Тады й зоркі, сьвечкі, ясныя нашы пагляды новай сілы набіраюць. Каб раскрыць Веду.

Тую веду, што зьберагаецца ў касьмічных сусеках і падатліва ідзе да рук, быццам птушанё засамочанае, у момант, калі ЎСЁ перакульваецца наадварот, сьціхае на азнацы «ноль». Калі застыглае Нішто пераварочваецца ў зьмястовае ЎСЁ, а вечна рухлівае ЎСЁ ахвярна самаспальваецца дзеля новага вітка ў прышласьць, узвышэньня на новую прыступку пазнаньня й пашырэньня сябе самога.

Крывымі вечарамі называлі ў старажытнасьці калядныя вечары. Тое азначае, што вечары рабіліся перавернутымі, адлюстраванымі, інакшымі адносна ўсяго пражытага і ўсяго будучага. Чароўнымі, падатнымі да самараскрыцьця, самазаглыбленьня й нават удзелу ў сьвятадзеі, якая разгортвае адважна пэрспэктыву, папярэджваючы пра рызыку недалікатнага абыходжаньня з інфармацыяй, разнасьцежанай перад жывымі адно ў некалькіх, «нулявых», кропках гадавога колакручэньня.

Варажба, дазволеная ў народнай традыцыі, адрозна ад царкоўнай забароны, — зусім не забаўлянка ці пацешаньне. Гэта — найважны акт кантактаваньня. Чалавека з навакольлем, якое трымае ў сваіх лёхах зьвесткі, што бунтуюць розум зямлян недаступнасьцю й непрадказальнасьцю. Але вось крывізна, пераломленасьць каляднага сьвету, нібы зьнянацку, як тая Каза ў дружыне калядоўшчыкаў апранае кажух навыварат, таксама перагортвае нешта надзвычайна істотнае, вызначальнае, лёсавае, сподам уверх, ня бачаным раней бокам. І сусьветнае люстэрка адбівае… таёмы, што яшчэ толькі зьбіраюцца спраўдзіцца. Спакуса дазнацца — а што далей — няўтрымная. Тады векавы код, як вечка скарбонкі, прыўзьнімаецца…

Продкі перадалі ў спадчыну ключы, што адмыкаюць і замыкаюць чароўны таемнапіс. Займеўшы тыя ключы-коды, мажліва зайсьці за весьніцы звыкласьці й зьсярэдзіны ўсяленскіх зьяў, што непазьбежна ўплываюць на чалавечую жытку, расчытаць знакі долі. Панятак жа долі ў беларусаў шырэе да ўсходне-містычнага разуменьня кармы, а таму ў варажбе спрацоўвае гэткая ж пружыністая прыцягальнасьць уведаць, як і ва ўсіх на сьвеце тэхніках прагнозаў і прароцтваў. Таму прага пераступіць парог, што адасабляе вядомае, спазнанае ад незвычайнага, надзвычайнага, насамрэч выдае на транс, у які ўпадаюць, знайшоўшы пэўны канал інфармацыі, вешчуны.

Традыцыйная ведыйская культура, рэліктава, хоць і даволі фрагмэнтарна, захаваная ў этнічнай сьвядомасьці, дыктуе свае, адметныя, правілы камунікацый з іншасьветам, зусім не падобныя да засьцярог хрысьціянскай царквы. І гэты сьветаглядны канфлікт яшчэ нікому не ўдалося зьміралюбіць. На крыжы, расьпятым у гадавым коле, на піку летняга й зімовага сонцазвароту, нязважна на пагрозу псыхічных зрушэньняў і загуб, чалавек харобра ўваходзіць у туман спаконвечных загадак — і спрабуе хоць трошку паўплываць на свой лёс. Ці падгледзець хаця б аскепкі таго, што потым ператворыцца ва ўзор ягонага жыцьця.

Выходзіць, што часовае, восьзарашняе, саступае перад вабнотным магчымым, і, настройваючыся разблытаць незнаёмы шыфр, дасыланы духамі іншасьвету, залюстэр’я, чалавек здымае зь сябе ўсе абароны — ды расхрыстваецца да падаваных з Таемства знакаў. Заўважым, што варажбавалі адвеку пераважна жанчыны, і гэта сьведчыць пра мэнтальнасьць нацыі: дамінанта прыпадае на жаночую энэргію, уладаванасьць сьвету выглядае ірацыянальнай, пачуцьцёвай. Зоркам, духам тут давяраюць заўжды больш і хутчэй, чым практычным досьведам і лягічным доказам.

Здымаючы крыжы й паясы, расплятаючы косы й разьвязваючы вузлы, скідаючы ўборы й напоўна агаляючы намер злучнасьці з крыніцай жаданага веставаньня, варажбіткі й запраўду аддаюць сябе ў рукі нейкай абярожнай нябачнай магуты, літасьці якой дарэшты вераць. Ды й знакам, пададзеным стуль, куды выпраўляецца дасыл-мысьлеформа, цалкам давяраюць. Па-свойму, звычаёва-спадчынна, іх, вядома ж, інтэрпрэтуючы.

…І вось ўстрывожна сьцямнелася поўнач. Час мяжовы, суток дня й ночы. І Каляды ж знаходзяцца ў той самай сыстэме каардынат — стык цемры й сьвятла. Шво, што яднае скон і распачын. Дзяўчаты й маладзіцы ў загадзя абраным месцы, якое й зноў-жа ёсьць кропкай пераходу зь сьвету свайго ў сьвет чужы, інакшы, дзе гаспадараць стыхіі ды іхныя памагатыя, моўчкі, заплюшчыўшы вочы, наладжваюць нябачны кантакт. Намацваюць нітво лучнасьці ў эпіцэнтры, празь які нязмушна працякае інфармацыя. У лазьні ці ў пуні, чыстай ад «старых» энэргій (бо й год жа стары сыходзіць у мінуласьць), ловяць згукі ды ўглядаюцца ў цені й абрысы. Шукаюць адказу на запытаньне «чаго чакаць, на што спадзявацца».

Пругкая атмасфэра суўдзелу, су-творчасьці з іншасьветам ператварае ўсялякую рэч, што адмяжоўвае звыклае ад нязнанага, у чароўны атрыбут мікрамістэрыі: печ, калодзеж, ростань, покуць, парог ці весьніцы, а таксама ж клады паўстаюць тут месцамі рытуальнымі. Бо ўсе варажбітныя прыгаворы й прышэпты ёсьць зваротамі да марозу, сьвятых, продкаў, да месяца, каб тыя далі дазвол увайсьці ў сьвет сакралізаваны, таемны, дзе нават звычайная куцьця альбо мех абарочваюцца ў сымбалі-мэдыятары. Дзе раптам грабянец завалодвае здольнасьцю ўведаць і падаць знак пра шчасьце альбо нядолю. Дзе цот-няцот, пара-ня пара — як процівага жыцьця й сьмерці — паказваюць на шанец шлюбаваньня альбо сум адзіноты. Дзе сабачы брэх зь якой-кольвек стараны падказвае вясельны кірунак. Дзе міты павязаны з марай, а мара складаецца ў зусім рэальную праграму зьдзяйсьненьня наварожаных цудаў і прыкмет.

І нічагуткі ў гэтых цудах-дзівосах ня мае палохаць альбо адчайваць. Папросту чалавек адхінае аднойчы туманнае мроіва над уласным жыцьцём і відушча ўглядаецца ў самога сябе, зьнітаванага з прыродай, «умантаванага» ва ўсяленскую прастору, дзе ходзяць і ходзяць, нібы калядныя карагоды, хвалі інфармацыі. Чалавек спамінае — надараецца — законы суладнасьці са сьветам і… у калядную поўнач спрабуе ўвайсьці ў акіян ведаў ды суаднесьці дазнанае з тым, што занатавана ў найстарадаўняй пячоры ягонай бязьмежнай памяці. А дзеля таго варта замкнуць ваду (каб не скалыхнулася, не зачарпнулася з паўнюткага вядра), усталяваць усярэдзіне сябе чуйную цішу, прыгадаць сваю прыналежнасьць да распасьцёртага ў прадалёкія часы роду, замовіць, каб нарачоны прыйшоў-зьявіўся-паказаўся ў нейкім вобразе, зь нейкім дзеяньнем — і… прагледзіста заснуць. І нехта з мужчын-продкаў — дух прыме просьбу-запыт, скарыстае доступ да Поля ведаў ды й «прыйдзе» на спатканьне ў вобліку таго, хто пакуль шукае сьцежку да сваёй каханай…

Крывыя вечары зманліва зіхацяць варажбітнымі люстрамі, клічуць перасячы мяжу сьветаў — і вызнаць праўду паперадзе яе збыцьця. Крывыя вечары абяцаюць Адкрыцьцё, і калядныя зоркі падміргваюць нам у дарозе пазнаньня й памудрэньня. Але трэба перш стаць Воем сьвятла, каб здабыць умельства працінаць заслону цемрыва, не парушаючы ахоўнага покрыва ўсяленскай таямніцы — жыцьця. І якраз Каляды раскатурхваюць у глыбіні нас разумную сілу стварэньня. Якраз Каляды навучаюць бараніць стваранае і годна ўздымацца па лесьвіцы дасканаленьня аж да самага Купальля. Да росквіту. Каб затым зноў скаціцца зь сягнёнай гары ў адзіноту одуму й роздуму, вынайсьці ядро вечнасьці — і прасьвятлець… Разам з Сонцам і зорамі. Разам з Усім і паасобку ад усяго. СУ-польна. Бо ў Полі ўсё ўзрастае і ўраджаіцца, з Поля ўсходзіць сьвятло.

 

Каляды. Ноч. Празрыстыя масты

дрыготкімі ніцінамі — між сэрцаў.

У мігаценьні зорак залатых

самім сабе ўтаемнена паверце.

Саміх сябе, раскрыленых, як сьнег,

і горда-разьняволеных, як вецер,

адкрыць нанова ў Нараджэнскім сьне

і па-дзіцячы радасна прывеціць.

Прыняць усё здаранае за дар —

і ростані, і страты, і зьяўленьні.

Каляды. Звон. Хрышчэнская вада.

Пераўзнаўленьне. Зорнасьць. Блаславеньне.

Этнограф Антанiна Хатэнка.