Магiчныя народныя лялькi
Тканевая лялька ў народнай традыцыі – адзін з самых старажытных сродкаў кантактаваньня з прыродай, з навакольным сьветам, зь нябачнымі істотамі Сусьвету й са сваім прыхаваным “Я”. Сюды ж прымыкаюць і лялькі гэтак званыя культавыя, што паслугуюць камунікацыям з продкамі, з родам і адлюстроўваюць традыцыйныя ў народнай культуры стасункі з іншасьветам праз пасярэдніцтва пэўных атрыбутаў.
А таму ня толькі дзеля дзіцячай забавы стваралі жанчыны лялькі. Дый лялька-цацка таксама здабывала за конт энэргіі тканіны, зь якой рабілася, і энэргіі рук майстрыцы, асаблівую цеплыню, і такім чынам уплывала на малечу псыхалягічна, эмацыйна.
Аднак місія лялек куды больш шырокая, чым пацяшаньне й абарона дзяцей: ува ўсялякім узросьце й з розным сацыяльным статусам старадаўні чалавек почасту “давяраў” ляльцы вырашэньне нейкіх праблем альбо спаўненьне плянаў і мар. Бо мітапаэтычнае мысьленьне нашых папярэднікаў і адносіны да сьвету як да жывой, зьменлівай, рухомай матэрыі “надыктоўвалі” менавіта гэткія паводзіны ў соцыюме – збліжэньне прыроднай, дзікай прасторы з прасторай культуры.
І невыпадкова акурат ляльцы пачэсна выпадае зводзіць у АДНУ ЦЭЛАСЬЦЬ гэтыя дзьве процілегласьці сьвету, дзьве эвалюцыйныя лініі. Бо правіць усім нябачным працэсам мітычная багіня Ляля (Леля, Лёля) – дачка Лады, апякунка веснавога адраджэньня зямлі, сьветлага каханьня й маладосьці, імя якой і перанеслася на лялькі (адсюль жа бяруць пачатак купальскія песьні з рэфрэнамі “Ладо, лё-лё-лё!”; люляньні й люлянкі дзетак; красавіцкае дзявоцкае сьвята “Ляльнік”, украінская назва бусла — лэлэка; баўгарскае найменьне вогнішчаў, распальваных ад вясны да Купальля, пакуль валадараць Лада зь Ляляй, — алелія, ойлалія й запаленай бяросты – ліла).
А таму, зь векавечнай лёгікі, менавіта на жанчыну, пад наглядам Ражаніц Лады й Лялі, ускладалася адказная роля “нараджэньня” лялек. Заўважым: нараджэньня. Гэтаксама, як і дзяцей. Насамрэч гэтыя дзеі ў пэўным сэнсе атаясамліваліся. Нават самое стварэньне лялькі рэглямэнтавана неаспрэчнымі “законамі”: абавязковасьць даўгой апранкі, якая мае закрыць інтымныя зоны, але аголеньне сьцягна (аж да паху!) – імітаваньне зьяўленьня лялькі праз родавыя шляхі як дадзенасьці неба й зямлі.
Нездарма ж лялькі як асобны від народнай культуры адносяцца да жаночай прадукавальнай, ачышчальнай і ахоўнай магіі. Якраз жанчына ж была спрадвеку пераемніцай і захавальніцай розных практык лекаваньня, аберажэньня жытла й сям’і, досьведу гаспадараньня й зладжаньня ўсяго з усім у сьвеце.
І гэтак, лялек выраблялі спадарыні й навучалі гэтаму дзяўчынак, назіраючы, як у гульні набываецца ўмельства ды запамінаюцца асноўныя прынцыпы незвычайнага рамяства. Да прыкладу, ужо з двох гадоў дзяўчынка навучалася рабіць самыя простыя лялькі назамен падарункаў, што прыносілі ёй госьці. І назву гэтыя лялькі мелі адмысловую – Адарка (аддараная).
Ведучы размову пра лялькі як магічны спосаб уплыву на рэчаіснасьць, варта пералічыць найважныя прынцыпы іх стварэньня:
прынцып замены;
прынцып падману;
прынцып парнасьці, траістасьці, лічбавай адпаведнасьці.
1. Прынцып замены: зь лялькай мусіць адбыцца нешта нэгатыўнае, пагражальнае замест яе гаспадыні.
Яшчэ на пачатку мінулага стагодзьдзя ў некаторых мясьцінах Віцебшчыны й Гарадзеншчыны маладыя маці выраблялі са старызны трох альбо й сямёх лялек Начніц і выстаўлялі іх на вакно пад месяцовае сьвятло, калі немаўля плакала па начох, калі на яго нападалі мітычныя крыксы-начніцы – прывідныя злосьніцы-істоты, заляцелыя праз вакно. Пры гэтым прамаўлялася ляканічная замова “Гуляйцеся зь лялькамі, а не чапайце майго дзіцяці”.
У ляльках Начніцы мусяць пазнаць саміх сябе й засяліцца ў іх замест дзіцяці.
На тым самым прынцыпе збудаваны радзільны абрад “Кувада” (калі лялька Спавівачка-Пелянашка альбо лялька Куватка замяняе дзіця ў ложачку першыя дванаццаць дзён ад народзін, а самое немаўля тым часам даглядаюць у патаемным месцы), а таксама адсланеньне хвароб трынаццацьцю Ліхаманкамі (Трасавіцамі), кожнай зь якіх надавалася мянушка па назве немачы, гатовай адолець чалавека: Жаўцея, Хрыпея, Глухея й г.д. (а старэйшая зь іх – гняўлівая Кумоха).
2. Прынцып падману заснаваны на выстаўленьні лялькі перад Багамі пасярэдніцай (калі чалавек мае шмат правін, то яго могуць не пачуць). Гэткі падыход добра выяўлены ў стварэньні лялькі Жаданьніцы, выраблянай дзяўчынаю толькі з лахманоў ад уласнага адзеньня і толькі дзеля самое сябе (Жаданьніц нельга дарыць). Вось-такі ёй, Жаданьніцы, дзяўчо з падлеткавага ўзросту навучалася перадавяраць патаемныя мары, упрыгожваючы й захвальваючы ляльку перад люстэркам: “Глянь, якая ты прыгажуня! Выканай маё жаданьне!”, а затым за спаўненьне просьбаў узнагароджвала ўлюбёніцу-ляльку новымі дарункамі-аздобамі – пацерынкай, банцікам ці яшчэ якой зіхоткай драбязой. Менавіта Жаданьніцу, прыкмецім, прыхоўваюць у самым патаемным, цёмным куце куфра й ніколі нікому не паказваюць. (Дарэчы, Жаданьніцы – якраз з тых нешматлікіх лялек, што не падпадаюць пад зьнішчэньне, як бальшыня лялек, місія якіх аднойчы завяршаецца… Калі ва ўладальніцы памянёнай лялькі ўдала складаецца лёс, то адна й тая ж Жаданьніца суправаджае яе ўсё жыцьцё.)
3. Прынцып парнасьці й лічбавай адпаведнасьці: Кузьма й Даміян – касмаганічны вобраз блізьнят, апекуны кавальства; вясельныя лялькі – саламяная пАра ды лялька з малымі дзеткамі (лялька Багатуха), а таксама лялькі на рагаціне ў каравай – Сусьветнае дрэва; тыя самыя Начніцы альбо Ліхаманкі…
Асобна вылучаюцца Грамадзкія лялькі, якіх стваралі цэлай грамадой (бывала, што аб’ядноўвалася некалькі селішчаў) дзеля нейкай вельмі важкай мэты. Так, у дажджлівае мокрае лета рабілі ляльку Макрыду – своеасаблівы зварот да багіні Макашы й спаўнялі зь ёй магічны рытуал на адхіленьне дажджоў і туманоў. Гэтак жа рыхтавалі ляльку да абраду “Ваджэньне й пахаваньне стралы” (яе ж, ляльку, і хавалі ў зямлю як ахвяру) і ляльку-сьвечку з воску да пачатку збору мядоў, а таксама ляльку Ярылку да Ярылава (Юр’ева) дня, Масьленку напрадвесьні й ляльку-пудзіла Марэну да Купальля. Практычна ўсіх гэтых лялек, што адыгрывалі надзвычайныя грамадзкія ролі, рытуальна праносілі па ўсёй ваколіцы, а ляльку-сьвечку ў кожным двары яшчэ й “пабагачалі” (падлівалі воску) і ўрэшце яна “дарастала” да некалькіх пудоў вагі. (Што адметна, дык ляльку-сьвечку, як і траецкі агромністы пірог, зь якім абыходзілі двары, не падносілі да хат лайдакоў, і ў гэтым выяўлялася грамадзкая мараль…)
Стварэньне лялек
Як і ўсе рытуальныя зьявы, выраб лялек выглядае дзеяй таемнай, сакральнай. Перадусім трэба ўвайсьці ў адпаведны эмацыйны настрой і дакладна сфармуляваць, гэтак бы мовіць, “задачу” ляльцы: чаго ад яе чакаюць. А таму канцэнтрацыя ўвагі на працы й на ўласных адчуваньнях спрыяе як найлепшаму выкананьню лялькай той ролі, якую ёй выбіраюць. Псыхалягічна лялька будзе працаваць напоўніцу, калі праз думкі ёй перададзена не адно матывацыя-жаданьне, але й цьвёрды намер, празь які майстрыца вылучае пачуцьцё моцнай веры ў дзейснасьць адбыванага.
Дастаткова часта ляльку ствараюць, намаўляючы патрэбную замову: на апошнім завязаным вузельчыку мае быць прашаптана й апошняе слова замовы. Некаторыя лялькі “патрабуюць” мэдытатыўнага стану – маўчаньня. Праз маўчаньне наладжваецца кантакт з іншасьветам.
Вядома, што тканіна выдатна захоўвае й перадае энэргію (ведзьмакі почасту ўплываюць на людзей праз падкіданьне замоўленай тканкі). І, вырабляючы ляльку, гэтую ўласьцівасьць матэрыялу жанчына мае ўлічваць. Да таго ж, тканіна зь сям’і, з роду таксама трымае сваю энэргію. Таму трэба пільна адсочваць, якую “сыравіну” карыстаць: хто раней насіў тую апранку, лахманы зь якой улучаюцца ў ляльку – добры чалавек ці ліхі, здаровы ці нямоглы.
Асабліва істотна памятаць дзьве акалічнасьці: 1) падобнае ўтварае падобнае; 2) сутыкнуўшыся аднойчы, рэчы “трымаюць” кантакт на адлегласьці. Гэта прынцыпы сусьветнага падабенства й нажыўленьня. І абмінуць іх немагчыма.
Некалі прадаўна строй, што насіў на сабе чалавек, успрымалі як нейкі своеасаблівы арганізм, у якім непадзельна зьліліся утылітарнасьць яго карыстаньня, “рэчавасьць” з духовым зьместам. Таму стварэньню лялькі папярэднічае некалькі этапаў рытуальнага характару, зьвязваных з падрыхтоўкай належнага матэрыялу. Да прыкладу, першым элемэнтам, што непазьбежна паўплывае на выраб, паўстае сам працэс вырошчваньня льну: засяваньне, дагляд і апрацоўка льну наўпрост спрыяюць злучэньню энэргій неба й зямлі. Таму прадучы, ткучы лён, майстрыца адносіцца да справы, як да дзеі сьвятарнай, і выраб набывае такім чынам сакральныя магічныя якасьці, тканіна зьядноўвае сьвет чалавека й сьвет прыроды. Потым яе, тканіну, носяць апранкай на целе (і на каляндарныя альбо сямейныя абрады – таксама), і яна “запамінае” ўсё адбыванае – станоўчае ці адмоўнае. Вось чаму патрэбна ўведаць спачатку “гісторыю” строю й яго валадара. І вось чаму карысталі старыя тканкі толькі сямейнага, родавага паходжаньня. І дазвалялася гэта роўна тады, калі строй зношваўся дарэшты й быў гатовы да павяртаньня ў прыроду: найбольш захаваныя яго фрагмэнты ператваралі ў лялькі.
Сам выраб лялькі асьвячаўся магічнай сілай думкі, якая ўтварала абарончае покрыва над удзельнікамі рытуалу й ўлучала жанчыну ў зьвяз прыроды й культуры. Менавіта таму ўплыў льну на карыстальніка выяўляецца міралюбнасьцю, асабліва калі прысутнічаюць і старажытныя сымбалічныя ўзоры – сонца, зоркі, птушкі, дрэвы (затканыя ці вышываныя).
Асноўныя асаблівасьці лялек
1. Лялькі захоўваюць у куфрах (некаторыя зь іх далучаюць да пасагу), ставяць на покуці (лялькі-абярожніцы) альбо высока на паліцу ці шапу (лялька “Багатуха” вясельная). Ліхаманкі, прыкладам, нанізаныя на адзін шнурочак, заўсёды, ад восені да вясны, знаходзяцца блізу печы, каля коміну (на мяжы з іншасьветам), Начніцы – на падваконьні.
2. Почасту лялькі ня маюць ні рук ні ног. Але гэта найперш адносіцца да лялек-згортышаў.
3. Лялек пераважна робяць з адмыслова скручанай тканіны
4. На твары не павінна быць прыкметна ні вачэй, ні носу, ні роту (каб у ляльку не засялілася цёмная душа).
5. На месцы вачэй і носу почасту ўтвараюць крыж з чырвоных нітоў (Падняпроў’е). Гэта сымбаль сонца, жыцьця.
6. Лялькі-забаўкі таксама ня маюць вачэй і выразнага твару.
7. Магічная лялька з прадукавальнай роляй абавязкова “дэманструе” шыкоўны бюст (багацьце, ураджай, пладавітасьць у сям’і, на полі і ў гаспадарцы).
8. Магічныя лялькі робяць толькі сабе альбо надта блізкім з роду, а таксама сябрам (дружкі маладой — да вясельля).
9. Выраб лялькі мае быць не траўматычным: тканіну рвалі рукамі й перамотвалі нітвом (традыцыю “распачалі” найстаражытныя лялькі-мотанкі. Яшчэ іх называюць закруткамі, згортышамі.)
Значэньне лялькі
З тае прычыны, што лялькі – як мэдытатыўныя прадметы — выраблялі з пэўнай нагоды й адорвалі асаблівай сілай з дапамогай пэўных узьдзеяньняў, і адпаведна з прызначанай ім функцыяй, іх падзяляюць на:
— абярэжныя
— абрадавыя
— гульнявыя (Зайчыкі на пальчыкі, Стрыгушка з духмяных траў – з эфэктам ароматэрапіі).
Зважаюць і на той факт, апранутая лялька ці не. У апранцы яна мае полаваўзроставыя прыкметы, а без апранкі паўстае толькі сымбалем.
Выраб лялек і ўсе жаночыя заняткі-рамёствы прыроўніваліся да сатварэньня сьвету: з хаосу ўтвараліся гармонія і ўпарадкаванасьць. Прычым, суадноснасьць памераў лялек з часткамі чалавечага цела таксама набывала асаблівы сэнс – аснова лялек мусіла мець даўжыню далані, даўжыню рукі ад локця да далані (ці ад локця да пальцаў). У народнай культуры спрадвек існавалі акрэсьленыя забароны на прадзеньне, тканьне, пляценьне, шытво й вытворчасьць лялек: нельга сатвараць сьвет уначы, у сьвяточныя дні з жаночай пэрсаніфікацыяй – сераду, пятніцу, нядзелю. Нельга таксама прасьці ў моманты прыроднага паміраньня – на захадзе сонца.
У размове зь лялькай чалавек роўны Самому Сабе, таму што ў моманты эмацыйнай актыўнасьці ён выпраменьвае вельмі моцную энэргію, якая зафіксоўваецца й назапашваецца ў вырабе.
І найпершай місіяй лялькі, што знаходзіцца ў хаце, ёсьць раўняць псыхаэнэргетычнае, энэргаінфармацыйнае поле сям’і. Дзеля гэтага ў хаце адначасна можа знаходзіцца й “працаваць” – на розных энэргетычных узроўнях і з рознымі праграмамі, у іх закладзенымі, 9 лялек. Зразумела, што кожная зь іх выконвае сваё прызначэньне.
Вось якраз пра гэтае прызначэньне (навошта? дзеля чаго?) настаў час пагаварыць.
Прызначанасьць лялек
Мы ўжо азначалі, што лялькі ствараюцца заўжды з пэўнай мэтай, а таму ім “прысвойваецца” дакладна акрэсьленая функцыя. Цяпер варта ўгледзецца, дзеля чаго ўсё-ткі некалі нашы продкі прыдумалі гэткую зьяву, як выраб лялек, і што празь іх меркавалі атрымаць альбо ад чаго пазбавіцца – у сям’і, у доме, у асабістым лёсе, у прыродзе й грамадзтве.
І гэтак, вядомыя лялькі
з прадукавальнай сілай узьдзеяньня
1. Багатуха. Гэтую ляльку пладавітасьці, росквіту, памнажэньня й пабагачэньня роду заўсёды стварала маці. І выглядала лялька як шмакампанэнтная кампазыцыя: да асноўнай, большай, постаці прывязваюць пасам маленькіх лялянят-дзетак. Почасту ляльку дарылі на вясельле: падчас вясельнай цырымоніі маці адрывала маленькіх лялек ад вялікай і перадавала маладым – на прыплод, зачын здаровых нашчадкаў і дабрабыт. Вялікая лялька заставалася ў бацькоўскай хаце як сымбаль моцы роду. Яе ставілі высока на шапу ці паліцу й ніколі не давалі ў рукі чужакам. Багатуху не зьнішчалі, пакуль доўжыўся род.
2. Папялушка (Зольная лялька). Увасабляе дух продкаў, які апякуецца жыцьцём пераемнікаў (попел зь печы-агменю, якім поўняць галаву лялькі, захоўвае памяць роду й трансьлюе ідэю яго захаваньня й памнажэньня). Лялька-пасярэднік між сьветаў — тым і гэтым. Папялушку стваралі да вясельля ў дарунак маладым. (Тут спамінаецца народная казка, пераасэнсаваная Шарлем Пэро, пра ператварэньне беднай Папялушкі ў прынцэсу…) Ляльку атаясамлівалі з жаночым боствам і перадавалі па кудзелі – па жаночай лініі роду.
Да вясельля, бывала, рабілі й ляльку з асноваю – бярозавым паленам (бяроза – дрэва жаночай энэргіі, душы), якую бабка-павітуха падкладала маладой на калені часам вясельнага застольля.
3. Стаўбушка. Гэтую ляльку таксама наўмысна рабілі да вясельля зь лялянятамі-дзеткамі – на прыплод. Лялька вядомая з паганскіх часоў і здаўна выконвала ролю закліканьня ў хату сватоў (як і лялька Капустка, на якую апраналі мноства яркіх шматколерных спаднічак, якой рабілі вялікія грудзі, а затым давалі разглядаць юнаку, каб вызнаць ягоныя зацікаўленьні іншым полам). Дапамагала Стаўбушка й парадзіхам: надаралася, што яе браў з сабой бацька яшчэ ненароджанага дзіцяці на абрад “Кувада” (чытайце далей).
4. Зернявушка. Ляльку робяць увосень з новага ўраджаю (тулава – клуначак зь зернем), а разьбіраюць на фрагмэнты ўвесну, засяваючы зернем зь яе першую ральлю. Ствараюць абавязкова сваімі рукамі, ня дораць і не прымаюць як дар. Сымбаль заможжа, дабрабыту, ладу. Ставяць на покуці пад абразамі. А таму Зернявушку адносяць да лялек абярожных, Берагінь: яна дапамагае ў гаспадараньні, засьцерагае ад хвароб, бароніць і ахоўвае, спрыяе ў вырашэньні нейкіх праблем і канфліктаў, мацуе мацярынства. Гэткую ж місію выконвае й лялька Крупенічка, аснову якой таксама складае клуначак зь якім-небудзь зернем.
5. Вясельныя лялькі: Ён і Яна (Манька й Ванька) — саламяныя лялькі-абярэгі, што сымбалізуюць сужэнцаў; на каравай — шышачкі як знакі плоднасьці, Сусьветнае дрэва – лялькі маладой і маладога, умацаваныя на ўторкнутай у каравай рагульцы (разгалінаванай надвая галінцы); у вясельным картэжы да дугі на кані (ад сурокаў) – Адзінаручка (яе рабіла сяброўка маладой з добрым настроем і завязвала вузельчыкі з пажаданьнямі шчасьця, посьпеху, даверу, радасьці, багацьця, зьяўленьня дзяцей… ). З часам лялька ператваралася ў абярэг сям’і.
Але больш вядомая лялька ладу, гармоніі, паразуменьня й любові пад назвай “Неразлучнікі”, якая робіцца гэтаксама з адной рукой на двох (зь дзьвюх зрослых галінак дрэва) і азначае еднасьць ва ўсім. Вось гэтая лялька – з пасагавага куфру, да якога няма доступу ні ў кога, акрамя ўладальніцы вясельнага скарбу. Калі дзяўчына, дасягнулая шлюбнага ўзросту, не выходзіла замуж, то ўвесну яна разам зь сяброўкамі на сьвята Тройцы (Сёмухі) ішла ў гай, дзе ўсе разам яны чынілі абрад: кумаваліся і ў супольна сьпечаны каравай кожная ўтыкала сваю ляльку Неразлучнікаў. Гэтак варажылі на замуства. Спарышоў-Неразлучнікаў рабілі да вясельля й як абярэг адвечнага строю сям’і, запавет продкаў. Адна рука на двох азначае, што справа і мэта ў пАры адна, і яны маюць ісьці па жыцьці поруч. Галаву ж кожны мае сваю, і ў гэтым выяўляецца сямейны дэмакратызм.
У Зборную суботу сяброўкі па традыцыі дораць дзяўчыне паперадзе замужжа Суцешніцу з матулінага падолу й Дзесяціручку. На вясельлі почасту маладой на калені падкладалі Спавівачку-Пелянашку, а пад ложак маладым – Згортыша-Закрутку.
6. Дзесяціручка. Лялька-таёмка, што падмагае гаспадыні пасьпяваць усё перарабіць: на кожную руку загадвалася нейкая сфэра гаспадарчай дзейнасьці, у якой мелася паспрыяць лялька. Дзесяціручку рабілі з падлеткавага ўзросту дзяўчынкі на падмогу самім сабе альбо маці – дачцы (у побыце ці да даччынога замуства). Цяпер гэтак жа можна “даваць заданьні” ляльцы ў розных хатніх, навучальных, бізнэсовых клопатах. А раз лялька таемная, то лепш яе нікому не паказваць.
7. Сьпірыдон-Сонцазварот. Лялька “ўдзельнічае” ў плянэтарнай сонцазваротнай містэрыі й прымяркоўваецца зазвычай да сонцазвароту зімовага, каляднага.
Лялькі ахоўныя
Лялькі-абярэгі (ці ахоўныя) у крызысныя часіны, калі была асабліва патрэбна іх падмога, тройчы паварочвалі супраць гадзіньнікавай стрэлкі, прамаўляючы засьцярожную формулу: “Адкруціся злом, павярніся дабром!”.
1. Куватка. Ляльку, як і Спавівачку-Пелянашку, рабілі з апранкі маці дзеля дзіцяткі, што мае зьявіцца ў сям’і, і за два тыдні да яго народзін падкладалі ў ложачак – каб сагрэла пасьцельку. Падчас родаў з гэтай лялькай бацька немаўляці рытуальна сядзеў на кашЫ з курынымі яйкамі (яйка – мікрамадэль Сусьветнага ўладаваньня) ды імітаваў стогны й крэч парадзіхі, прывабліваючы да сябе розных нячысьцікаў – цёмныя энэргіі, што могуць накінуцца на малечу. І пасьля родаў бацька ляжаў на месцы парадзіхі ў абдоймах зь лялькай (абрад “Кувада”) тыдзень, а то й дванаццаць дзён, засьцерагаючы такім чынам дзіця ад энэргетычнага пашкоджаньня, а маці тым часам даглядала нашчадка ў іншым месцы, недаступным чужым вачам. Куватку, што ўдзельнічала ў абрадзе “Кувада”, спальваюць па заканчэньні ахоўна-ачышчальных сарака дзён, а Спавівачкі-Пелянашкі й Куваткі неабрадавыя жывуць у хаце, пакуль “не адыдуцца самі” – не парвуцца дарэшты. Іх зазвычай падвешваюць над люлькай немаўляці, каб адганялі ліхую сілу. (…Дзеці да чатырох гадоў гуляліся толькі зь цёплымі цацкамі – з тканіны, дрэва й травы – каб не застыла душа). Калі робяць Спавівачку-Пелянашку, стужачку-тальмаху перакрыжоўваюць няцотную колькасьць разоў і адкусваюць акурат “на пупе”, падобна да адкусваньня павітухай пупавіны, і гэтак утвараецца вузел-замок. Лялька аберагае дзіця ад сурокаў да Хрысьцін, потым ператвараецца ў гульнёвую, а затым, калі не распадаецца, яе захоўваюць разам з хрышчэльнай кашуляй. Калі ж узбунтоўваюцца ў сьвеце Паўночнік і Паўночніца й абыходзяць апоўначы са сваімі служкамі Начніцай, Казытухай і Будзіхай хаты, будзячы й палохаючы дзяцей (гэтак бывае напрыканцы ліпеня — пачатку жніўня), у народзе раяць дакрануцца ножкамі дзіцяці да папярэчнай бэлькі-трамы, тройчы плюнуць празь левае плячо й прашаптаць замову (ці малітву).
2. Ліхаманкі (Трасавіцы) — падвешаныя на адной вяровачцы каля коміну, празь які яны й зьяўляюцца з іншасьвету, 13 лялек (кожная са сваім імём). Трымаючы такую лялькавую абарону, гаспадары ўпэўнены, што злосныя духі заселяцца ў лялек, а не ў сямейнікаў.
3. Суцешніца. Ляльку робяць абавязкова з матчынага падолу й захоўваюць у хаце да тае пары, пакуль яна ня зносіцца ўшчэнт і не распадзецца на першаэлемэнты. Змалку дзіця звыкаецца, што ўсе крыўды й паразы можна пераказаць адмысловай ляльцы, і яна пашкадуе й падможа. І Суцешніца сапраўды “зьберагае” суцеху – цукерынку, пернік ці што з садавіны – на супакаеньне жалю. У казцы пра дзяўчыну-сірату, што залазіць карове ў адно вуха, а вылазіць з іншага (патрапляе ў іншасьвет), пакінуўшы на гэтым сьвеце замест сябе ляльку, згодную ўсё за гаспадыню перарабіць, — згадваецца якраз літасьцівая Суцешніца. Суцешніцу часам дзяўчына пасьля вясельля, пераяжджаючы ў дом мужа, брала з сабой – дзеля лягчэйшай адаптацыі ў новых умовах.
4. Лялька-Падарожніца. Маленькая, здольная схавацца ў далані, з клуначкам зерня ў руках, лялька “высьцілае” шчасьлівую дарогу й зьберагае гаспадара далёка ад дому.
5. Скарбонка-Траўніца. У ляльку закладзены розныя лекавыя зёлкі, якія кожны год трэба замяняць. Яна і абярэг хаты, і супакаяльнік, і падможніца ад бяссоньня, і валодае ачышчальнымі якасьцямі (залежна ад таго, якія зёлкі ў ёй зьмешчаны).
6. Берагіня. Лялька спрыяе жанчыне, якая ўжо склала свой лёс, падгадавала дзяцей і набыла статус абярожніцы ўсяго роду, усіх повязяў у сваёй радзіне і ў сваім доме.
7. Лялькі-званаркі. Абэрэгі хаты ад злосных духаў, нягод і згуб.
Стваральніцы сьвятла й радасьці й прывабніцы ў дом добрых вестак, Званаркі яшчэ й адганяюць хваробы. Некалі гэтыя цацкі абавязкова прывязвалі да дугі ва ўсіх сьвяточных запрэжках.
8. Жаночае шчасьце, ці Любата. Лялька-прыгажуня з доўгай касой і прыўзьнятымі ўгору рукамі (на ахову й заслону). Каса сымбалізуе жаночы пачатак, лучнасьць з космасам (валасы – антэны), памяць роду, доўгае жыцьцё (а троху прыўзьнятая уверх каса – знак новых сягненьняў і посьпехаў).
9. Хатнічак. Лялька-заступнік, добры дух, захавальнік утульнасьці й спакою ў хаце, абярог ад сварак у сям’і.
10. Пакосьніца й Параскева – абярэгі жаночай долі, лёсавай дарогі й міру ў родзе.
11. Калядка. Лялька-закрутка на добры год. Бярозавае паленца, абгорнутае бялюткім льном. Лялька, утвораная на аснове крыжавіны, з абвязанымі чырвоным нітом тварам і рукамі, у сукні, хусьце й падпярэзаная пасам. На пас падвешана торбачка з соляй і зернем – на заможжа й шчасьце ў хаце. Жыве зь сям’ёй год, а затым яе спальваюць. Калядку, як і ляльку-сьвечку, носяць з двара ў двор, са сьпевамі й зычаньнямі здароўя й багацьця.
12. Стаўбушка. Дзеля абярожнасьці дому ляльку робяць адну, бязь дзетак-немаўлят (адрозна ад вясельнай Стаўбушкі, да якой прычэплены дзеткі – на апладненьне).
Ачышчальныя лялькі
У традыцыйнай культуры занатаваны асаблівыя мэтады энэргетычнага ачышчэньня жытла. Таму адмыслова зробленыя лялькі паслугуюць на ачышчэньне дому альбо прасторы. Наагул гаспадыні заўжды трымалі на покуці ачышчальную тканевую ляльку (часам ролю ачышчальніцы выконвалі лялька-Крупенічка альбо Скарбонка-Траўніца).
1. Лялька ачышчальная. У гэтай лялькі дакладна вызначаная роля, і падчас разладаў, сварак у сям’і гаспадыня, застаўшыся адна ў хаце, менавіта да яе зьвярталася па дапамогу – адчыняла ўсе вокны й, нібыта невялічкім венічкам, “вымятала” лялечкай энэргетычны бруд. (Дзеля пазбаўленьня ад цяжкой хваробы рабілі лекавыя лялькі, якія напаўнялі састрыжанымі жаночымі валасамі – перадусім валасамі здаровай маці для акрыяньня дзіцяці – і падкладалі пад подушку хвораму.)
2. Лялька Зязюлька. Ёсьць павер’е, што гэтая лялька-птушка наўпрост зьвязана з багіняй першародзіцай Жывай, і, маючы яе ў валоданьні, можна добра “вычысьціць”, вызваліць ад непажаданых уплываў навакольле. Бо зязюля ж умее прарочыць, веставаць інфармацыю Жывы пра людзкі век на зямлі. А дзеля гэтага патрэбны, вядома ж, інфармацыйна чыстыя шляхі. (Птушкі, трэба сказаць, даволі часта спаўняюць ролі лялек-абярэжніц. Бо яны ж непасрэдна зьвязаны з вышай Сусьвету, гняздуюць у вершаліне Сусьветнага дрэва й могуць перадаваць пасылы ад Роду, зьляцелага ў Неба…)
3. Лялька Купаўка. Прымеркаваная да дзён летняга сонцазвароту й пачатку купаньня, калі ўсчынаецца барацьба сьвятла й цемры, лялька здольная адагнаць ад чалавека й сьвету немач ды ліха. Ляльку сплаўлялі па вадзе, і прывязаная да яе тасьма мусіла забраць з сабой, пацягнуць усе немачы й прыкрасьці. Як і Калядка, лялька трымаецца на крыжавіне, абцягнутай белай тканінай, а галава ейная набіта ўсялякай старызной – аджыласьцю. Ляльцы суджана жыць усяго адзін дзень.
4. Крэс. Лялька ўжо самою назвай абвяшчае ахову й ачышчэньне, і дзеяньне яе заснавана на энэргіях, што вылучае вагонь (у старажытнасьці крэсам якраз вагонь і называлі, адсюль пайшла назва крэсіва – адмысловай прылады, якой выкрасаюць яскры…). Зрэшты, гэта не зусім лялька, а, хутчэй, знак-абярэг з васьмю канцамі-прамянямі, што сымбалізуюць восем асноўных сусьветных энэргій, называных колісь божышчамі.
5. Масьленка. Вялізная лялька з саломы ці лыка. Аснова – тонкі бярозавы камель. Робяць на масьленічным тыдні. Напранаюць прыгожы ўбор, як і на Марэну ў купальскую ноч. Спальваюць падчас сьвята на вогнішчы, каб ачысьціць усю прастору ад энэргій зімы й застыгласьці.
Дадаткова на масьленічным тыдні рабілі яшчэ й дачку Масьленкі – Масьленку хатнюю, таксама з лыка альбо саломы, але нашмат меншую. Ёй надавалася функцыя спрыяньня пабагачаньню сям’і й нараджэньню здаровых спадкаемцаў. Ставілі ляльку на покуці альбо на ўваходзе ў дом. Калі ў адзін з масьленічных дзён радзіна зьбіралася да цешчы на блінцы, то насустрач ім выстаўлялі ў вакно ці ў двор менавіта хатнюю Масьленку. Бывала, што з гэтай лялькай сустракалі маладых падчас вясельля.
Замяшчальныя лялькі
Гэткія лялькі вытвараліся ў тых выпадках, калі нехта зь сям’і быў змушаны надоўга адлучыцца з дому. З адсутным “збудоўваўся” кантакт празь ляльку. Прыкладам, жанчына, выправіўшы мужа ў мора ці на якую іншую доўгачасовую службу, рабіла ляльку, апранала яе ў мужаву апранку й штодня размаўляла зь лялькай, быццам з самім гаспадаром, раілася, расказвала пра розныя турботы. Нават карміла ляльку-замяшчальніцу.
Гэтак жа камунікаваўся род зь юнаком, якога забіралі ў войска. Ляльку прымацоўвалі звонку да дзьвярэй і, наладжваючы зь ёю стасункі, назіралі за ляльчынымі “паводзінамі”: здаралася, лялька паварочвалася да людзей іншым бокам, і гэта азначала, што з хлопцам адбываліся нейкія нягоды й ён меў пільную патрэбу энэргетычнай падмогі.
Некаторыя правілы абыходжаньня зь лялькамі
1. Працэс стварэньня лялькі
Ляльку робяць несупынна, аднамомантна. Бо калі перарваць магічную дзею, то перакрэсьліцца, зьнішчыцца ўсё, дагэтуль укладзенае ў выраб, і лялька страціць сваю сілу.
2. Тэрмін пабытаваньня лялькі
Яшчэ раз нагадваем: абрадавыя лялькі адразу па сканчэньні дзеі аддавалі стыхіям альбо ператваралі ва ўтылітарныя прадметы – Калядку, Масьленіцу, Вясноўку, Марціначак, Русалку, Купаўку й да іх падобных.
Некаторыя лялькі захоўваюць усё жыцьцё (вясельныя). Вясельная лялька “Неразлучнікі” “жыла” ў хаце да сьмерці аднаго з сужэнцаў, а зь ім яе хавалі; Суцешніцу, ствараную з матулінага падолу, – захоўвалі да поўнага яе разбурэньня; жаноцкую таемную ляльку “На верацяне” – да вырашэньня праблемы, а затым разьбіралі на першаэлемэнты, а верацяну вярталі ягоную функцыю; Ліхаманкі, Зернавушкі, Крупенічкі жылі паўгода (з восені да вясны); Лялькі-намесьніцы чакаюць павяртаньня дамоў чалавека, якога яны замяняюць.
3. З чаго рабілі лялек
Дзеля стварэньня лялек, якія “пражывалі” разам са старажытным чалавекам увесь ягоны лёс – усе нягоды й радасьці, усе згубы й здабыткі – скарыстоўвалі розныя прыродныя матэрыялы: сухую траву (лялька Стрыгушка), салому (на вясельле лялькі маладой і маладога), бяросту (лялька Стаўбушка – на гладкай бачыне бяросты пазьней сталі пісаць імя каханага ці нейкае добрае зычаньне, і цяпер гэтак чыняць дзяўчынкі да дня Сьвятога Валянціна), вецьце дрэў, бярвёнцы, тканіну (старызну й новую, загадзя пацертую аб цела майстрыхі дзеля перайманьня энэргіі), кукурузныя кіяхі, трэскі, стружку, паперу, нітво, пакульле й часаны лён.
4. Як набывалі лялек
Зробленую на замову тканевую ляльку ВЫКУПЛЯЛІ. Яе выбіралі з мноства падрыхтаваных і прапаноўваных лялек, а на месца, дзе стаяла, клалі выкуп – грошы, рэчы, харч, тканіну… Пазьней так сталі выкупляць абразы.
5. Дзе захоўвалі лялькі
Адносіны да лялькі, як да істоты уплывовай, дзейснай – на стан здароўя, дабрабыт, шчасьце – вызначалі й месца яе знаходжаньня.
Пасагавыя лялькі, а таксама лялькі-таемніцы, зробленыя толькі дзеля кантакту з самой майстрыцай, займалі куфар. І чым большае значэньне надавалася ляльцы, тым глыбей у куфры, яна “пасялялася”.
Лялькі-апякункі жытла, абярожніцы роду почасту выстаўляліся на покуці пад абразамі альбо высока на паліцах (але недасягальна для чужых людзей).
Ачышчальныя лялькі “знаходзілі” сабе кут, адкуль найлепей спаўняць зададзеную ім “праграму” – на мяжы прасторы прыроднай і культурнай (комін, вокны, сутыкі сьцен).
6. Дзе стваралі лялек
Зьяўленьню лялек найлепей адпавядалі сакральныя кропкі сьвету: каляндарна-абрадавыя лялькі “нараджаліся” ў той самай прасторы, дзе ім “наканавана” было зьдзяйсьняць сваю місію; сямейна-абрадавыя ды ўсе іншыя, “энэргетычна” прывязаныя да хаты альбо да пэўнага чалавека, — за печчу, у той зоне, дзе жыткуюць духі роду, якія й падмагаюць удыхнуць у лялек патрэбную ім сілу. Таму і ў казках лялькі паўстаюць чароўнымі стварэньнямі, якія вядуць героя праведным шляхам, дараджваюць яму ў крытычныя моманты мудрыя рашэньні, аберагаюць і ратуюць. Па казкавых сюжэтах лялькі почасту выконваюць функцыі героя, калі той знаходзіцца далёка альбо памёр і не пасьпеў завершыць спраў. Лялькі казкавыя застаюцца, бывае, у спадчыну дзецям ад папярэднікаў, спрыяюць у жыцьці, але за гэта патрабуюць павагі й пашаны да роду.
7. Жаночыя й мужчынскія пэрсанажы лялек
У ляльках пераважна ажываюць вобразы жанчын – міталягічных істот (апякункі лёсу, шлюбу, плоднасьці, росквіту, агменю, дому). Паганская каляндарная, вясельная, радзінная, часткова пахавальная абрадавасьць найяскравей выяўляецца праз вобраз карміцелькі-зямлі й жанчыны-маці. Таму й абліччы гэтай сіле надаюцца жаночыя.
А да гэтак званых лялек-мужчын адносяцца памянёны намі Сьпірыдон-Сонцазварот, баўгарскі Герман, што ратуе ад засухі, ды мітычная лялька-спарыш Кузьмы й Даміяна. І тут варта патлумачыць, што спарышовасьць, падвоенасьць – наагул магічная рэч: адмыслова шанаваліся спарыш-колас, спарыш-гарэх ці спарыш-пялёстак – на іх наварожвалі шчасьце-долю, заможжа й апякунства вышніх сфэр…
Нацыянальныя адметнасьці лялек
У розных народаў склаліся празь вякі свае традыцыі стварэньня лялек, свае сымбалі, сэмантыка колераў і прызначэньне – абрадавае, пабытова-ахоўнае ці гульнявое.
Сярод славян і на тэрыторыі нашай, крывіцка-ліцьвінскай, дзе дадаюцца яшчэ й характарыстыкі балцкія, найбольш пашыраны такія віды лялек, як згортышы; вузлавыя й зернявушкі. Але нашы далёкія продкі некалі прадаўна рабілі дзіўную ляльку-Галаву. Адбывалася гэта вельмі проста: белую хусту шчыльна набівалі нітвом, а з канцоў, завязаных у вузлы, утваралі рукі й ногі. Затым галаву ад тулава адасаблялі перамотваньнем пасярэдзіне й крыж-накрыж чырвонай нітой. Магчыма, гэта й была першая лялька на нашых землях.
Асабліва падобная ў бальшыні славянскіх народаў прымеркаванасьць да вяснова-летняга сэзону лялек рытуальных, якіх рабілі з травы, вецьця, кветак, а затым апраналі ў тканевыя ўборы, зьвівалі на галовы вянкі – і… Зладзіўшы зь лялькамі гульні, карагоды, містычныя дзеі пераўвасабленьня, перараджэньня, хавалі – аддавалі іх вадзе, вагню, зямлі альбо паветру. Гэтак, праз “дамоўленасьць” са стыхіямі, учыняліся ахвяраваньні Багам.
Зрэшты, перадусім дзеля дасягненьня згоды й паразуменьня з Багамі (высокімі жыцьцятворнымі энэргіямі) і зьяўляліся ў людзкія лёсы зь невядомасьці, з таемства лялькі. І нічога дагэтуль тут, дзе чалавек шукае паяднаньня з прыроднай і надпрыроднай Сутнасьцю, не зьмянілася: зь лялькамі па-ранейшаму размаўляюць, як з прадстаўнікамі іншага, больш тонкага й мудрага, сьвету, уладаванага па законах суладнасьці.
Антанiна Хатэнка.
No Comments